انواع مهریه | مهرالمثل | مهرالمتعه | مهرالمسمی

آنچه در این مطلب مطالعه خواهید کرد:

1. انواع مهریه
2. مهرالمسمی
3. میزان مهرالمسمی 
4. توافق بر مهریه در زمان انعقاد عقد نکاح
5. اثر مهرالسّر
6. توافق بر مهریه بعد از انعقاد عقد نکاح و قبل از عمل زناشویی
7. مهرالمثل
8. در چه مواردی زن به لحاظ مواقعه مستحق مهرالمثل است؟
9. مهرالمتعه
10. کلام پایانی

انواع مهریه

در رابطه با موضوع انواع مهریه در نخستین مورد باید بگوییم براساس قانون مدنی و کتب فقهی و حقوقی، سه نوع مهریه برای نکاح وجود دارد: مهرالمسمی، مهرالمثل، مهرالمتعه. این دسته­ بندی باتوجه به بود یا نبود توافق دربارۀ مهریه است.

انواع مهریه نوعاً در نکاح دائم مطرح می‌­شود، چراکه مهریه در نکاح موقت رکن است و اگر در آن مهریه نباشد، عقد باطل می­گردد. مهریه از نظر نوع تعهد زوج به پرداخت نیز دو نوع است:

1. عندالمطالبه
2. عندالاستطاعه

این دو نوع در مهرالمسمی مطرح و بررسی می‌­شود.

مهرالمسمی

قانون مدنی بدون ارائۀ تعریف از مهرالمسمی، به رعایت شرایط مهریه پرداخته ­‌است. و اما تعریف جامع از مهرالمسمی در این چهار مورد خلاصه می‌شود:

1. گاه مقدار مهریه به توافق و تراضی زوجین تعیین می­‌گردد. این نوع مهر را مهرالمسمی می‌­نامند
2. مهری که در عقد نکاح معین می­‌گردد، مهرالمسمی نامیده می‌شود
3. هرگاه مهریه در عقد ازدواج تعیین شده باشد، آن را مهرالمسمی گویند.
4. مهری را که زن و شوهر ضمن عقد نکاح یا پس از آن به تراضی معین می­‌کنند یا تعیین آن را به عهدۀ شخص ثالثی می­‌گذارند، در اصطلاح مهرالمسمی نامیده می­‌شود.

اشکال مورد 4 آن است که تراضی بعد از عقد در هر زمانی نمی­‌تواند به مهرالمسمی بینجامد. بنابراین، مهریه­‌ای که زوجین برآن توافق کرده­‌اند یا بعد از عقد و قبل از عمل زناشویی توافق می­‌کنند، در اصطلاح حقوقی «مهرالمسمی» نام دارد.

بر همین اساس، ماده 1080 ق.م مقرر می‌دارد که تعیین مقدار مهر، منوط به تراضی طرفین است، ولی این توافق در هر زمان مهریه را مهرالمسمی نمی­‌کند. باتوجه به مواد قانونی، درصورت توافق در دو زمان، می­‌توان مهریه را مهرالمسمی دانست:

• زمان انعقاد عقد نکاح
• بعد از انعقاد عقد نکاح و قبل از عمل زناشویی

مهرالمسمی

میزان مهرالمسمی 

دربارۀ میزان مهرالمسمی برخی فقها معتقدند که از حیث حداقل یا حداکثر هیچ محدودیتی نیست، اما از قول سیدمرتضی، صدوق و اسکافی نقل شده که مهرالمسمی نباید از پانصد درهم، که به مهر­السنه معروف است، تجاوز نماید و درصورت تجاوز، میزان اضافی باید به زوج مسترد گردد.

نکتۀ دیگر در مهرالمسمی این است که نوع تعهد زوج از جهت زمان به توافق زوجین بستگی دارد. اگر توافق عندالمطالبه باشد، در هر زمان که زوجه مهریه را درخواست نماید، زوج به ادای آن تکلیف دارد و چنانچه این توافق عندالاستطاعه باشد، زوجه ابتدا باید استطاعت زوج را نسبت به ادای مهریه اثبات نماید تا بتواند آن را از وی بخواهد.

توافق بر مهریه در زمان انعقاد عقد نکاح

چنانچه در زمان نکاح میزان مهریه تعیین شود مهرالمسمی است. مهرالمسمی چیزی است که مالیت دارد و به‌ عنوان مهر در عقد نکاح ذکر می‌­گردد. بر همین اساس، ماده 1078 قانون مدنی مقرر داشته‌است: «هر چیزی را که مالیت داشته باشد را می‌­توان مهر قرار داد»

برخی در تعریف مهرالمسمی‌ آورده­‌اند: «مهری است مذکور در متن عقد نکاح، خواه مهرالسرّ باشد خواه مهرالعلانیه و در برابر مهرالمتعه و مهرالمثل به کار می­‌رود». به نظر می‌­رسد منظور از مهرالسرّ، مهری واقعی است که زوجین در خفا قرار داده‌­اند و عقد نکاح براساس همان مهریه منعقد می‌­شود، ولی ممکن است به جهاتی از قبیل شأن ظاهری، مهریۀ دیگری در سند نکاح درج شود که باتوجه به مواد 190 و 1080 قانون مدنی همان مهرالسر ملاک خواهد بود. مقصود از مهرالعلانیه، مهری واقعی است که در سند ازدواج قید شده و قصد و تراضی زوجین نیز بر همان است.

به بیان برخی، «مهری که در عقد ذکر می­‌شود گاه مقصود واقعی نیست و احتمال دارد زیادتر از مهر واقعی یا کمتر از آن باشد یا آنچه مورد تراضی قرار گرفته‌ است در عقد نیاید و به جای آن مال دیگری نام برده شود. بدین ترتیب مهرالمسمی پنهان می­‌ماند و آنچه اعلام می­شود صوری و ظاهراً بی ­محتوا است.»

اثر مهرالسّر

دربارۀ اثر مهرالسّر، در رویۀ  قضایی، محاکم تا زمانی‌ که خلاف آن اثبات نشده‌ است، اصل را بر بی­ توجهی قرار می‌دهند، و آنچه در سند رسمی ازدواج مندرج است را ملاک رأی قرار می‌دهند.

البته برخی حقوق‌دانان نوشته­‌اند: «شیخ طوسی در مبسوط آنچه در عقد آورده‌اند اعلام شده‌است، الزام­ آور است و تراضی واقعی بر مهر را قابل التفات نمی­بیند ولی صاحب جواهر الفاظ را وسیلۀ بیان اراده دو طرف عقد می­‌داند و بر همین مبنا گفته­‌ای را که بنا به فرض کشف از وقوع تراضی نمی‌­کند الزام ­آور نمی‌­شناسد».

به همین جهت در مهرالمسمی طبق قانون باید شرایطی برای مهریه مدّ نظر قرار داد، مانند معلوم بودن مهر در ماده 1079 قانون مدنی :«مهر باید بین طرفین تا حدی که رفع جهالت آن‌ها بشود معلوم باشد»

توافق بر مهریه بعد از انعقاد عقد نکاح و قبل از عمل زناشویی

اگر مهریه در زمان انعقاد عقد نکاح ذکر نشده باشد، می‌­توان پیش از عمل زناشویی نسبت به مقدار آن تراضی کرد. این مطلب از صراحت ماده  1087 قانون مدنی به دست می‌­آید:«اگر در نکاح دائم، مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد، نکاح صحیح است و طرفین می‌توانند بعد از عقد، مهر را به تراضی معین کنند …».

باتوجه به این ماده که «اگر قبل از تراضی بر مهر معین، بین آنها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود»، این مهریه نیز مهرالمسمی است. قانون‌گذار در این ماده به الزام ­آور بودن این تراضی اشاره نکرده‌ است اما می­‌توان این گونه تراضی را براساس ماده 10 و 219 قانون مدنی نافذ و الزام ­آور دانست. برخی در این باره نوشته‌­اند: «زوجین چنانچه پس از نکاح در مقدار مهر توافق نمودند و آن را تعیین کردند، ملزم­ هستند طبق آن عمل کنند و هیچ ­یک نمی­‌تواند از آن رجوع نماید.

مهرالمثل

اگر مهریه را در ضمن عقد نکاح تعیین نکنند یا عقد نکاح باطل یا فسخ شود، قانون مدنی، زن را درصورت مواقعه، مستحق مهرالمثل یا مهرالمتعه می‌داند. درصورت تعیین کردن یا نکردن مهریه و نیز نزدیکی کردن یا نکردن، در زمان مطالبۀ مهریه، نوع استحقاق زوجه متفاوت می‌شود.

البته در سایر عقود چنین امری وجود ندارد. مهریه شرط الزامی تبعی در نکاح به شمار می‌آید و از آثار نکاح پرداخت مهریه است. در قواعد عمومی قراردادها چنین وضعیت متغیری نیست. با اینکه برخی حقوق‌دانان دربارۀ مهریه  نوشته­‌اند که «این قرارداد تبعی تابع قواعد عمومی سایر معاملات است و موضوع آن تنها جنبۀ مالی دارد، زیرا بدین وسیله مرد مالی را از بابت الزام قانونی خود به زن تملیک می‌کند»

شرایطی که در نکاح وجود دارد و نیز آثاری که بعد از عقد نکاح ممکن است به وجود بیاید نوع مهریه را تغییر می‌دهد، لذا این وضعیت را تنها می‌توان برای نکاح متصور شد و در سایر عقود چنین امری محال است.

مهرالمثل مهری است که در زمان نکاح تعیین نشده ولکن براساس عرف و همچنین شأن زوجه و موقعیت خانوادگی آن معین می‌شود. مبنای فقهی تعیین مهرالمثل روایات است. البته براساس کتب حقوقی درصورت نزدیکی، به زن مهرالمثل تعلق می‌گیرد.

با تأمل در ماده 1100 قانون مدنی؛ «درصورتی که مهرالمسمی مجهول باشد یا مالیت نداشته باشد یا ملک غیر باشد درصورت اول و دوم زن مستحق مهرالمثل خواهد بود و درصورت سوم مستحق مثل یا قیمت آن خواهد بود مگر اینکه صاحب مال اجازه  نماید»، درمی­‌یابیم که برای تعیین مهرالمثل دو حالت هست: مهرالمسمی مجهول باشد، مهرالمسمی مالیت نداشته باشد.

به نظر می­رسد ماده 1100 قانون مدنی به جهت این است که مهرالمسمی تعیین شده و لکن باتوجه به اینکه تعیین مهریه معلوم نبوده و یا به جهت عدم خصیصه مالی؛ طبق نص قانونی زن مستحق مهرالمثل می‌باشد. همچنین اگر در نکاح اصلاً مهری تعیین نشده باشد، درصورت نزدیکی زن مستحق مهرالمثل خواهدبود.

طبق ماده 1093 قانون مدنی، تعیین مهرالمثل متوقف بر نزدیکی است، ولی اگر طبق ماده 1100، مهریه تعیین شده باشد اما اشکالات احصا شده این ماده وجود داشته باشد دیگر متوقف بر نزدیکی نیست و به نص قانون زن مستحق مهرالمثل در موارد 1 و 2 و در مورد سوم مستحق مثل یا قیمت آن است.

مهرالمثل

درنتیجه، اگر مهر در عقد ذکر نشده باشد یا عدم مهر شرط شده باشد، طبق ماده 1087 قانون مدنی اگر بعد از عقد توافق کنند همان عنوان مهرالمسمی به خود می­‌گیرد، ولی اگر قبل از توافق نزدیکی کنند دیگر عنوان مهرالمثل بر آن بار می‌شود و زن مستحق مهرالمثل است، لذا تراضی به مهر باید قبل از مواقعه باشد و چنانچه بعد از نزدیکی باشد دیگر مهرالمسمی نیست و طبق قانون به زن مهرالمثل تعلق می‌گیرد.

عدم تعیین مهریه یا شرط عدم مهریه در نکاح برای استحقاق مهرالمثل، متوقف بر نزدیکی است. طبق قانون مدنی مواد 1087 و 1100 و 1099 در تعیین مهرالمثل، وضعیت مهر زنانی با شرایط و خصوصیات شخصی و خانوادگی مشابه معیار قرار می‌گیرد.

ماده 1087 قانون مدنی: «اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد، نکاح صحیح است و طرفین می‌توانند بعد از عقد مهر را به تراضی معین کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معین بین آنها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود».

1088 قانون مدنی: «در مورد ماده قبل، اگر یکی از زوجین قبل از تعیین مهر و قبل از نزدیکی بمیرد، زن مستحق هیچ­گونه مهری نیست». ماده 1087: «اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد، نکاح صحیح است و طرفین می‌توانند بعد از عقد مهر را به تراضی معین کنند و اگر قبل از تراضی بر مهر معین بین آنها نزدیکی واقع شود زوجه مستحق مهرالمثل خواهد بود».

در چه مواردی زن به لحاظ مواقعه مستحق مهرالمثل است؟

در دو مورد زیر زن به لحاظ مواقعه مستحق مهرالمثل است:

1. مخالطت به شبهه؛ اگر زوج هنگام عقد حضور نداشته یا زوجه را ندیده باشد و در شب زفاف زن دیگری را نزد او بیاورند و مرد بدون اطلاع از این موضوع با آن زن مجامعت نماید و بعداً معلوم گردد که این زن همسر قانونی او نیست، زن مستحق مهرالمثل است، اما اگر زن عالم به این باشد که به جای زوجه، نزد زوج می‌رود نه­تنها مستحق مهریه نیست که مستوجب کیفر است. تنها درصورت جهل زوجه مستحق مهرالمثل می‌شود.
2. چنانچه‌ زنا به‌ عنف‌ باشد؛ اعم‌ از آنکه‌ بزه­دیده‌ باکره‌ باشد یا نباشد، به‌ نظـر فقها علاوه‌­بر اینکه‌ زانی‌ محکوم‌ به‌ مرگ‌ می­شود، مزنی بها، مستحق‌ مهرالمثل‌ است و اگر مزنی‌ بها باکـره‌ باشد، ارش­البکاره‌ در مهرالمثل‌ محاسبه‌ می­گردد و جداگانه‌ مطرح‌ نمی‌شود.

مهرالمتعه

مهرالمتعه «مهری است که در فرض وقوع طلاق قبل از تعیین مهر و قبل از نزدیکی بر عهدۀ مرد قرار می‌گیرد، و اختصاص به جدایی از طریق طلاق دارد و چنانچه جدایی از طریق فوت یا فسخ انجام گیرد چنین مهری بر ذمّۀ زوج نخواهد آمد». مهرالمتعه مالی است که زوج به زوجۀ مطلقه که با او نزدیکی نکرده‌است می‌پردازد.

ماده 1093 قانون مدنی مقرر می‌دارد: «هرگاه مهریه در عقد ذکر نشده باشد و شوهر قبل از نزدیکی و تعیین مهریه زن خود را طلاق دهد، زن مستحق مهرالمتعه است». حکم این ماده دربارۀ مفوضه البضع است و درصورتی که قبل از نزدیکی و قبل از تعیین مهر، طلاق واقع شود.

مهرالمتعه

مستند فقهای امامیه برای الزامی بودن مهرالمتعه قرآن و سنت است. فقها، پرداخت مهرالمتعه را مطابق ظاهر آیۀ کریمۀ «لَا جُنَاحَ عَلَیکُم اِن طَلَّقتُمُ النِّسَاءَ» دانسته­‌اند. بنابراین، اگر در زمان طلاق مهریه تعیین نشده و نزدیکی هم صورت نگرفته، زوجه مستحق مهرالمتعه است ولی اگر زوج  فوت شود مهریه تعلق نمی‌گیرد. «برای تعیین مهرالمتعه حال مرد از حیث غنا و فقر ملاحظه می‌شود»، برعکس مهرالمثل که حال زن ارزیابی می­‌شود.

«مهرالمتعه عبارت از چیزی است که دارای ارزش مالی می‌باشد و در نکاح مفوضه­ البضع به‌ عنوان مهر به زن مطلقه­ای که نزدیکی با او واقع نشده داده می‌شود، مانند ساعت، گلوبند، گوشواره و امثال آن. دادن مهرالمتعه برای جبران توهینی است که نسبت به زن بر اثر طلاق و قبل از نزدیکی حاصل شده‌است … شافعی برآن است که متعه به عوض مهر به زن مطلقه داده می‌شود».

کلام پایانی

ما در مطالب این صفحه در رابطه با انواع مهریه سخن گفتیم و توضیحات کاملا جامعی در مورد مهرالمتعه، مهرالمثل و مهرالمسمی به شما عزیزان ارائه دادیم و اینک اگر در مورد انواع مهریه سوالی دارید می‌توانید از بخش نظرات سوال خود را مطرح کرده تا کارشناسان ما در سریع‌ترین زمان ممکن به شما پاسخ دهند.