معامله فضولی چیست و چه آثاری دارد؟

آنچه در این مطلب مطالعه خواهید کرد:

1. معامله فضولی
2. افراد درگیر
3. آثار معامله فضولی
4. مسئولیت
5. کلام پایانی

معامله فضولی

اصولاً معاملات به دو دسته عهدی و تملیکی تقسیم می‌شوند و در همین راستا می‌توان معامله‌ی فضولی را هم به دو دسته‌ی عهدی و تملیکی تقسیم کرد. در اصطلاح کوچه‌بازاری مردم به فردی هم که بی‌دلیل در کار دیگران دخالت می‌کند را “فضول” می‌نامند. معنای حقوقی این لفظ هم چندان از معنای عامیانه‌ آن به دور نیست. در عالم حقوق نیز وقتی کسی بدون سمت قابل اعتنا و بی دلیل برای دیگران قراردادی می‌بندد یا متعهد به تعهدی می‌شود اینجاست که می‌گویند این معامله فضولی است.

مثلاً یک فرد ماشین برادرش را می‌فروشد یا یک طرف قرارداد به طرف دیگر قرارداد قول می‌دهد که شخص ثالثی کاری به نفع وی انجام دهد یا یک نفر به نمایندگی از یک شرکت قراردادی می‌بندد و بعد معلوم می‌شود که اصلاً نماینده‌ی آن شرکت نبوده است. در تمامی این موارد اگر واقعاً اذن یا اجازه‌ای مبنی بر انجام این افعال وجود نداشته باشد تمام آ‌ن‌ها معامله‌ی فضولی محسوب می‌شوند.

افراد درگیر

در معامله‌ی فضولی همانطور که احتمالاً از مثال‌های بالا هم متوجه شدید سه شخص دخالت دارند:

1. فضول؛ فضول همان کسی است که بی دلیل و بدون این که سمت قابل قبولی از قبیل وکالت، ولایت، قیمومت، نمایندگی و… داشته باشد معامله را از طرف دیگری انجام می‌دهد مثلاً همان کسی که مال دیگری را می‌فروشد یا متعهد به تعهدی از جانب دیگری می‌شود.
2. مالک؛ مالک هم همانطور که از نامش پیداست صاحب همان مالی است که مورد معامله قرارگرفته یا خود فردی است که به ظاهر از طرف او به دیگر قول انجام تعهدی را داده‌اند. مالک در واقع همان کسی است که اگر به جای فضول قرار می‌گرفت در این صورت دیگر معامله یک معامله‌ی صحیح و عادی می‌شد و نه معامله‌ فضولی.
3. اصیل؛ اصیل هم همان کسی است که با “فضول” معامله کرده اما باید “مالک” طرف معامله‌ی او می‌بود نه فضول تا معامله یک معامله‌ی غیر فضولی محسوب می‌شد. اصیل ظاهراً تنها کسی است که در معامله‌ی فضولی در جای درست و اصلی خود قرار گرفته است. عموماً اصیل‌ها از هویت یا سمت دقیق طرف معامله‌ی خود که همان فضول است با خبر نیستند و به همین دلیل است که تن به اینچنین معامله‌ای می‌دهند هرچند خلاف آن هم بعید نیست و چه بسا افرادی که در عین وقوف و علم بر اینکه با فردی غیر از مالک اصلی معامله می‌کنند همچنان وارد معامله‌ی فضولی می‌شوند.

آثار معامله فضولی

در معامله‌ی فضولی چون فضول اجازه‌ای راجع به معامله‌ای که انجام می‌دهد ندارد. و اگر می‌داشت دیگرفضول محسوب نمی‌شد. معامله آثار یک معامله‌ی صحیح را دارا نیست و اصطلاحاً به وضعیت آن معامله، غیرنافذ گفته‌ می‌شود. غیرنافذ حالتی بینابین، میان باطل و صحیح محسوب می‌شود.

اگر معامله باطل باشد کأن لم یکن است و گویی هیچ اتفاقی اصلاً نیفتاده و آن معامله‌ی باطل کاملاً نادیده گرفته می‌شود. اگر معامله‌ای صحیح باشد هم تمام آثار و عواقب یک معامله‌ی صحیح را داراست و مشکلی ندارد اما غیرنافذ به این معناست که اگر مالک بعد از آگاهی از معامله‌ی فضولی آن را تأیید یا اصطلاحاً تنفیذ کرد معامله آنگاه صحیح می‌شود و اگر آن را رد کرد معامله از اول باطل محسوب می‌شود و هیچ اثری بر آن بار نخواهد شد؛ پس سرنوشت معامله‌ی فضولی در دست مالک است و بستگی دارد مالک آن را رد یا تنفیذ کند.

معامله فضولی و آثار آن

مسئولیت

دین مبین اسلام و به تبع آن قوانین جمهوری اسلامی ایران که برگرفته از تعالیم همان دین می‌باشند ارزش بسیار والایی برای مالکیت افراد بر اموالشان قائل شده‌اند به نحوی که اگر به اَشکال مختلف شخصی اموال دیگری را بدون رضایت وی به دست بیاورد در قالب جرائم مختلف عمل وی جرم‌انگاری شده‌ است مانند جرائم سرقت، کلاهبرداری، فروش مال غیر و… که همگی در راستای حمایت مالکیت افراد بر اموالشان به وجود آمده‌اند.

اما فارغ از بحث‌های کیفری مانند اینکه در صورت سوءنیت داشتن فضول برخی معاملات وی می‌تواند مجازات های جزائی بعضاً حتی سنگین داشته باشد، در عالم حقوق خصوصی و حقوق مدنی شخصی که از طریق یک معامله‌ی باطل مانند معامله‌ی فضولیِ تنفیذ نشده مالی را به دست آورده است در حکم غاصب است که مسئولیت سنگینی برای وی محسوب می‌شود.

بررسی وضعیت مال مغصوب، غاصب و غصب خود به نوشتار مفصل جداگانه‌ای نیاز دارد اما همین مقدار می‌توان گفت که غاصب نسبت به هر اتفاقی که برای مال مغصوب بیفتد ضامن است حتی اگر هیچ خطای ثانویه‌ای به جز همان خطای اولیه‌ که ارتکاب غصب می‌باشد در حفظ و مراقبت از مال یا سایر در سایر مسائل مرتکب نشده باشد و حتی اگر آنچه که موجب آسیب، نقصان یا تلف مال مغصوب شده است کاملاً از اراده‌‌ی غاصب خارج باشد، در این موارد همچنان ید ضمانی وی باقی خواهد ماند.

مثلاً فرض کنید اگر غاصب مال مغصوب را در اتاق در بسته و به ظاهر امنی در خانه‌اش نگهداری کند در صورتی که زلزله‌ای غیرقابل پیشبینی در آن منطقه بیاید و مال به‌واسطه‌ی تخریب آوار ناشی از زلزله دچار خسارت شود در اینجا هم باز غاصب باید از عهده‌ی خسارات وارده بر مال برآید.

البته تحت شرایطی مانند اینکه اصیل نسبت به فضولی بودن معامله اطلاع نداشته باشد و به نوعی فریب فضول را خورده باشد می‌تواند بعداً بابت خسارات به فضول مراجعه کرده و نهایتاً بار مسئولیت را به عهده‌ی وی بگذارد اما به هر حال اگر مال غصبی نزد وی باشد مقابل مالک مسئول است حتی اگر کاملاً با حسن نیت بوده باشد و از فضولی بودن مال هیچ اطلاعی نداشته باشد و همه این‌ها به خاطر ارزش والای مالکیت افراد بر اموالشان که در ابتدای متن نیز به آن اشاره شد می‌باشد.

کلام پایانی

ما در مطالب این صفحه در رابطه با معامله فضولی و آثار این معامله سخن گفتیم  و در این باره اطلاعات مفیدی به شما عزیزان ارائه نمودیم و اینک در انتها اگر در این باره سوالی دارید می‌توانید از قسمت نظرات سوال خود را مطرح کرده تا کارشناسان ما در کوتاه‌ترین زمان ممکن به سوالات شما پاسخ دهند.